Беларускі дзяржаўны архіў-музей літаратуры і мастацтва

частку яго эпісталярнай спадчыны, якую архіў-музей атрымаў у 2007 годзе. Гісторыя паступлення гэтай часткі архіва У. Караткевіча пачыналася з руплівай працы даследчыка А. Л. Вераб’я. Як успамінае сам Анатоль Леанідавіч, у сярэдзіне 1980-х, калі ішла падрыхтоўка да выдання Збору твораў У.Караткевіча, актыўны ўдзел у гэтай працы прымала сястра пісьменніка Наталля Сямёнаўна Кучкоўская. Зразумела, што ўкладальнік збору А. Л. Верабей і Наталля Сямёнаўна працавалі ў цесным кантакце. У гэты ж час Н. С. Кучкоўская была ў перапісцы з сябрам маладосці свайго брата Ю. Гальперыным, які вельмі цаніў талент пісьменніка і цікавіўся яго творчай спадчынай. Пра сяброўства і перапіску Наталля Сямёнаўна і расказала даследчыку. А. Л. Верабей звярнуўся з лістом да Ю. Гальперына з просьбай даць для Збору твораў невядомыя рукапісы, якія маглі захоўвацца ў сябра. Так паміж імі завязалася перапіска, якая доўжылася да канца жыцця Юрыя Канстанцінавіча. Лісты Ю. Гальперын пісаў на цудоўнай беларускай мове. Яго цікавіла ўсё, што выдавалася з твораў У. Караткевіча. Даслаў для першага тома Збору твораў вершы У. Караткевіча, якія атрымліваў ад паэта разам з лістамі. Дзякуючы Ю. Гальперыну, у першым томе Збору твораў у васьмі тамах было змешчана 18 раней невядомых вершаў У. Караткевіча.

Анатоль Леанідавіч расказаў, што агітаваў Ю. Гальперына за перадачу лістоў У.Караткевіча ў Беларусь яшчэ ў час іх перапіскі, праўда, тады думаў, што месцам іх захавання павінен стаць рукапісны аддзел бібліятэкі Акадэміі навук Беларусі. Гаспадар лістоў быў гатовы ахвяраваць свой дарагі скарб. Але 6 лістапада 1994 г. Юрыя Канстанцінавіча не стала. Архіў пасля смерці бацькі перайшоў да Таццяны Юр’еўны Куляшовай – дачкі і спадчынніцы Ю. Гальперына, супрацоўніцтва з якой падтрымліваў Анатоль Верабей. Менавіта ён даў згоду на тое, што, акрамя сваіх даследчыцкіх зацікаўленняў, будзе гаварыць са спадчынніцай і ад імя Беларускага дзяржаўнага архіва-музея літаратуры і мастацтва. Абяцаная ўмова вельмі хутка здзейснілася. 17 снежня 2007 г. архіў-музей прымаў госцю з Тулы Куляшову Таццяну Юр’еўну і даследчыка жыцця і творчасці У. Караткевіча Вераб’я Анатоля Леанідавіча. Важкая папка з 104 лістамі і паштоўкамі пісьменніка – грунтоўнымі, разгорнутымі, спавядальна-апісальнымі, сярод старонак і ў тэкстах якіх звыш трыццаці аўтографаў вершаў, каля дваццаці малюнкаў, адзінаццаць фатаграфій.

Фонд Уладзіміра Караткевіча ў Беларускім дзяржаўным архіве-музеі літаратуры і мастацтва працягвае папаўняцца. Аддзел фарміравання Нацыянальнага архіўнага фонду за апошнія гады назапасіў комплекс дакументаў, якія складуць чарговы вопіс і будуць даступныя шырокаму даследчыку. Ён уключыць аўтограф вядомай  ужо чытачу па публікацыі ў “Нёмане” №№ 1 – 3 за 2010 год аповесці на рускай мове “Предистория”, якая, як мяркуецца, была напісана ў канцы 1940-х гадоў, калі Караткевіч вучыўся на рускім аддзяленні філалагічнага факультэта Кіеўскага ўніверсітэта, а таксама фатаграфіі, лісты, публікацыі ды іншае.

Завяршаем кароткі аповед пра асабісты архіўны  фонд Уладзіміра Караткевіча ў Беларускім дзяржаўным архіве-музеі літаратуры і мастацтва, але працягваем экскурсію. Цяпер звернемся да многіх іншых фондаў, у якіх захоўваюцца рукапісы, лісты пісьменніка, дакументы, якія адбіваюць яго жыццё і творчасць.

“Па справах і пакуты” - такую выснову пра сябе і свае высілкі зрабіў герой адной казкі Караткевіча. Хоць там гаворка зусім пра іншае, але чамусьці думаецца, што пісьменнік мог і пра сябе так сказаць пасля пераадолення  цяжкага шляху ад рукапісу да жаданай публікацыі. Бо любіў свабоду ў творчасці, бо пісаў шчыра пра каханне і гісторыю, а яго героі – бясстрашныя беларускія рыцары і самаахвярныя і прыгожыя беларускія жанчыны. Многія цэнзары ды рэдактары хацелі яго перайначыць, змушалі правіць ці ўвогуле забаранялі. Заглянем у архіўныя фонды выдавецтваў, рэдакцый часопісаў, газеты “Літаратуры і мастацтва”, дзе дзесяткі разоў сустрэнемся з Ул. Караткевічам. Самыя першыя яго публікацыі: 1956 – 1959 гады і наступныя дзесяцігоддзі.  Чытачу той далёкай пары было зразумела, што “Будзе шлях пераможным, слаўным, бяскрайнім”. Сотні старонак яго рукапісаў у “Маладосці”, “Полымі”, “Літаратуры і мастацтве” – праўленых самім аўтарам, рэдактарамі, з купюрамі і цэнзурнымі “рэкамендацыямі”, як пісаць і пра што пісаць. Не пагаджаўся, часам канфліктаваў, часам ішоў на саступкі, правіў, тлумачыў. “А будучыня парасткам належыць”, – з упэўненасцю правідцы напісаў аднойчы і ўзгадаваў магутныя дубы высокамастацкіх твораў. Архіўны фонд часопіса “Маладосць” (ф. 37) прадставіць Вам машынапіс з аўтарскімі і рэдактарскімі праўкамі апавядання “Белае полымя” 1959 г., карэктуру з аўтарскай праўкай аповесцяў “Вока тайфуна” 1970г.,  “Лісце каштанаў” 1973г., аповесці “Зброя” 1981 г., п’есы “Маці ўрагану” 1970г. , рамана “Чорны замак Альшанскі” 1985г., а таксама аўтографы эсэ і публіцыстычных артыкулаў, прысвечаных Францыску Скарыну, А. Наўроцкаму, Р. Шырме, вершаў “Гора”, “Пакаленне”, “Не прыхаваць сваёй любові”, “Вячэрнія ветразі”, “Дзяўчаты”, “Месяц заснуў”, “Мімозы”, “О мой цудоўны край”, “Чайка”, “Здратаваныя магілы”, “Жаўранак - звонкая ніць” і інш. Часопіс “Полымя” (ф. 42) прапануе Вам для знаёмства машынапіс са шматлікімі рэдактарскімі праўкамі рамана “Каласы пад сярпом тваім” 1965 г., машынапіс з аўтарскай і рэдактарскай праўкай рамана “Леаніды ня вернуцца да Зямлі” 1963 г.,  машынапіс з аўтарскай і рэдактарскай праўкай апавяданняў “Лісты не спазняюцца ніколі” 1956 г., “Лятучы галандзец”, “Завеі”,  “Лясная гісторыя”, 1958 г., “Былі ў мяне мядзведзі” 1971 г., навэлы “Кніганошы” 1962 г., п’есы “Званы Віцебска” 1977 г., аўтографы паэм “Зямля дзядоў”, “Балады пра чалавека, які змагаўся са смерцю”, вершаў “Бацька”, “Слова Міцкевічу”, “На радзіме”, “Шыпшына і ружа”, “Вадарод” 1957 г. Адзначым, што некаторыя вершы маюць заўвагі М. Танка, рэдактара часопіса, з якім Караткевіч вёў перапіску. Газета “Літаратура і мастацтва” (ф.12) – машынапіс асобных раздзелаў рамана “Каласы пад сярпом тваім”, аўтографы верша “Рыбы ў падводных лясах” 1957 г., эсэ “Рша камен…” 1967 г., шматлікіх артыкулаў.

Дададзім, што ў гэтых жа фондах захаваліся аўтографы перакладаў Караткевіча 1959 г.: з грэцкай мовы артыкула Петраса Антэаса “Чалавек са сцягам” пра нацыянальнага героя Грэцыі Маноліса Глезаса і з латышскай мовы вершаў “Журавінка” і “Рукавіцы” Е. Стулпана.

Ёсць колькі важных, асабліва ў працы тэкстолагаў, рукапісаў Ул. Караткевіча ў архіўным фондзе выдавецтва “Беларусь” (ф. 11): машынапіс з аўтарскай праўкай аповесці “Дзікае паляванне караля Стаха” 1958 г. – раздзелы І, ІV, Х, ХVІІ і рамана “Леаніды ня вернуцца да Зямлі” 1963 г.

“І абыякавых не было”. Гэтую частку экскурсіі прысвячаем тэме “Ул.Караткевіч і тэатральнае мастацтва”. У. Караткевіч быў выдатным драматургам. Яго п’есы ставіліся ў многіх тэатрах, а па яго празаічных творах ставілі спектаклі многія рэжысёры. Але найбольш актыўна да твораў Караткевіча звяртаецца Нацыянальны акадэмічны драматычны тэатр імя Я. Коласа, што ў Віцебску. У 1974 г. рэжысёрам Валерыем Мазынскім  была пастаўлена п’еса “Званы Віцебска”. Спектаклем пачыналася святкаванне 1000-годдзя Віцебска. Сам Караткевіч  прысутнічаў на прэм’еры. “І абыякавых не было” – будзе сказана пра гэты спектакль,  што можна сказаць і пра ўсе наступныя. У 1978 г. рэжысёрам В. Мазынскім была пастаўлена яшчэ адна п’еса Караткевіча “Кастусь Каліноўскі”. Галоўную ролю сыграў народны артыст Беларусі Ул. Куляшоў. А ў 1980 годзе персанажы спектакля віншавалі аўтара Ул. Караткевіча з 50-годдзем  з дня яго нараджэння. Пазней да твораў Караткевіча звярнуўся яшчэ адзін рэжысёр Коласаўскага тэатра Міхась Краснабаеў. У яго пастаноўках выйшлі спектаклі: у 1996 г. на эксперыментальнай сцэне тэатра спектакль “Вераб’іная ноч” паводле апавядання “Паром на бурнай рацэ” – спектакль жыў на сцэне амаль дзесяць гадоў; у 2005 г. – музычная легенда “Ладдзя роспачы” па аднайменнай аповесці; у 2012 г. – спектакль “Леаніды не вернуцца да зямлі” па рамане “Нельга забыць”; у 2013 г. – спектакль “Хрыстос прызямліўся ў Гародні” паводле аднайменнага рамана. У 2015 годзе традыцыю працягнуў рэжысёр Ю. Лізянгевіч, які напісаў інсцэніроўку і паставіў спектакль “Дзікае паляванне Караля Стаха” па аднайменнай аповесці Караткевіча. Пра ўсё гэта могуць расказаць дакументы тэатральных фондаў і фондаў артыстаў, якія стваралі вобразы герояў яго твораў.

“Лепей ужо з арлом схапіцца” – так заключыў герой адной казкі Караткевіча. (Колькі мудрага ў яго казках!). “Лепей ўжо з арлом схапіцца, абы толькі розная жамяра ды малеча цябе не шчыкалі і скублі”. У гэтай частцы гаворка пра адносіны Караткевіча з кінастудыяй “Беларусьфільм”, Мінскай студыяй хранікальна-дакументальных фільмаў і інш. Караткевіч ствараў сцэнарыі – ён быў выдатным сцэнарыстам. І гэта даказвае архіўны фонд кінастудыі “Беларусьфільм”, які захоўвае сцэнарыі мастацкіх фільмаў, напісаныя У. Караткевічам. Сярод іх: “Житие и вознесение Юрася Братчика” (“Христос приземлился в Гродно”), “Дикая охота короля Стаха”, “Чёрный замок Ольшанский”, а таксама сцэнарый непастаўленага фільма “Рассказы из каталажки” па матывах беларускага гарадскога фальклору пач. ХХ ст. і апавяданняў З. Бядулі, Я. Коласа, Ядвігіна Ш. з заўвагамі па сцэнарыі і адказамі Караткевіча. У фондзе Мінскай кінастудыі навукова-папулярных і хранікальна-дакументальных фільмаў (ф. 163) захаваўся сцэнарый і дыктарскі тэкст да кінафільма “Свидетели вечности” (“Деревья — монументы наши”). Караткевіч пісаў сцэнарыі і для іншых кінастудый. Як доказ, на апошніх “Архіўных чытаннях” была агучана інфармацыя пра сцэнарыі Караткевіча, якія захоўваюцца ў Цэнтральным дзяржаўным архіве-музеі літаратуры і мастацтва Украіны.

Няпроста складваліся адносіны Караткевіча з рознымі сцэнарнымі калегіямі і мастацкімі саветамі. Ды і лёс саміх фільмаў складваўся няпроста. Прыкладам можа служыць гісторыя фільма “Хрыстос прызямліўся ў Гародні”, знятага на кінастудыі “Беларусьфільм” у 1967 годзе рэжысёрам В. С. Бычковым пры ўдзеле С. К. Скварцова. Галоўным аператарам фільма быў А. Д. Забалоцкі, мастакамі-пастаноўшчыкамі Я. А. Ігнацьеў і Ш. Ф. Абдусаламаў, кампазітарам А. М. Каравайчук. У ролях зняліся вядомыя акцёры Л. К. Дураў (Юрась Братчык), І. Р. Рутберг (Раввуні), Л. Б. Круглы (разбяр), А. М. Смірноў (барадаты рыбар), П. В. Кармунін (убогі шляхціц), Л. Р. Румянцава (Марына Крывіц), В. У. Броўкін (кардынал Лотр), Д. Ю. Баніёніс (езуіт Басяцкі), У. М. Васільеў, У. Ф. Паначэўны, Э. Перагуд, І. З. Смушкевіч, А. М. Сталбоў, Р. М. Шмыроў (былыя валацугі, прызначаныя апосталамі) і інш. Акцёрам у фільме выступіў і сам У. С. Караткевіч: сыграў дзве эпізадычныя ролі – ксяндза і татарына. Закадравая песня “Дзеці Юр’я святога” гучыць таксама ў выкананні У. С. Караткевіча. Фільм, ператрываўшы дванаццаць рэдакцый, перажыўшы шматлікія скарачэнні і перазапісы, выйшаў пад назвай “Житие и вознесение Юрася Братчика”. Але па рашэнні Дзяржкамітэта па справах кінематаграфіі пры Савеце міністраў СССР для паказу быў забаронены. У. Караткевіч на ўсе гэтыя пакутныя падзеі адгукнуўся вершам “Кінааслы”:

Пад стромай эфемерныя кварталы

Б’е ў дыхту сценак вецер-дрэвачос.

Па вузкіх сцежках, зарасцях і скалах

Я еду на асле, нібы Хрыстос.

І на шырокіх ветраных палянах,

Дзе адступаюць дубнякі і глог,

Махаюць лаўры мне галлём «асанну»...

Ну, хло-опцы, сорам!.. Ну за што, дальбог?

За гэты горад?.. То не горад — гора...

Ўся гэта фальш з павапленай сцяной

І я, што дурам на асла успёрся,—

Ўсё гэта называецца — кіно.

І помніце, што маскі і катурны

Не ўсё ў жыцці,— паверце мне, не ўсё,—

А на аслах часцей бывалі дурні,

І не адзнака для Хрыста — асёл,

Нашто «асанну» ліць бяззменнай хваляй?

Глядзіце лепш, як на мяжы імглы

Над безданню вячэрняй, над правалам

Па сцежцы едуць два кінааслы.[3]

Толькі ў 1989 годзе тэлевізійная студыя “Диалог” звярнулася да фільма: былі адноўлены знакавыя сцэны, зроблены перамантаж асобных эпізодаў, даздымкі галоўнага героя, агучка на беларускай мове. Фільм выйшаў у кінапракат пад аўтарскай назвай “Хрыстос прызямліўся у Гародні”.

Уладзімір Караткевіч пісаў сцэнарыі і да дакументальных фільмаў. Сярод іх фільмы “Сведкі вечнасці” (пра дрэвы-старажылы) рэжысёра А. Забалоцкага; “Памяць каменя” (пра помнікі архітэктуры) рэжысёра Ю. Цвяткова; “Будзь шчаслівай, рака”  рэжысёра  А. Ястрабава. Усе названыя  фільмы зняты на Мінскай студыі навукова-папулярных і хранікальна-дакументальных фільмаў, якая ў 1968 г. стала творчым аб’яднаннем “Летапіс” кінастудыі “Беларусьфільм”. У 1972 г. названым аб’яднаннем па сцэнарыі Ул. Караткевіча, напісаным сумесна з этнографам Зінаідай Мажэйкай, быў зняты фільм “Палескія калядкі” (“Сонцазварот”). Але ў тытрах Вы не знойдзеце імя Караткевіча. Пасля мантажу фільма зніклі біблейскія матывы, кадры з абразамі і крыжамі, а калядная зорка стала пяціканцовай. Уладзімір Караткевіч быў абураны і адмовіўся ад сваёй часткі сцэнарыя.

На гэтым можна было б паставіць кропку са словамі: “…А ты цяпер ведаеш”, якімі часам завяршаў свае казкі У. Караткевіч. Але дазвольце яшчэ некалькі радкоў для большага ўяўлення пра памяткі Караткевіча ў Беларускім дзяржаўным архіве-музеі літаратуры і мастацтва. Для гэтага запрашаем да вывучэння спраў архіўнага фонду № 78 Саюза пісьменнікаў, дзе сустрэнем лісты, заявы, выступленні У. Караткевіча з нагоды самых розных падзей: запрашэння замежных сяброў, клопатаў па ахове гістарычных помнікаў, вандровак па памятных мясцінах Беларусі.

Вялікая эпісталярная спадчына У.Караткевіча захоўваецца ў асабістых фондах М. Танка (Ф. 25), Е. Лось (Ф.141), А. Бялевіча (Ф.330), З. Верас (Ф. 318), М. Забэйды-Суміцкага (Ф. 293) і іншых. А, напрыклад, у фондзе рускага празаіка і перакладчыка П. Кабзарэўскага захаваўся машынапіс перакладу аповесці “Сівая легенда” з заўвагамі і праўкамі Караткевіча, а ў канцы тэксту прыпіска: “С переводом целиком согласен. Превосходный перевод. В. Короткевич”.

Ну і яшчэ дзесяткі малюнкаў, фотаздымкаў і дароўных надпісаў на кнігах, якія шчодра дарыў сябрам-пісьменнікам, знаёмым і прыхільнікам сваёй творчасці.

Ён быў царом дубоў. Над пушчай дзікай

Ён узвышаўся, як над морам траў.

І кожны жолуд, як радок вялікі,

Для сонца новы парастак раджаў.

І вось цяпер, калі яго быліны

Жывуць у жылах кожнага, як кроў,

З яго драўніны цяжкай робяць клінні

Для пачынаючых мужнець дубоў.

А ён, калі пачнуць крахтаць нябогі,

Іх важна вучыць,— мудрасці нібы:

«Што ж, дошкі будуць,— гэта ўсё нічога,

Для гэтага ж і існуюць дубы».

Забыў свае змаганні і быліны,

Забыў свае пакуты на зямлі,—

Таму, што першыя свае галіны

Не так, як ён, нашчадкі павялі.

І ён глядзіць на іх, бы з мёртвай вежы,

Не разумее іх святыя сны…

А будучыня парасткам належыць,

Бо на дубах былых растуць яны.

Бо іх галінам шырыцца ў свабодзе,

Бо іх карэнням глыб зямлі працяць,

Бо іншыя яны, бо сем стагоддзяў

Лес глебу рыхтаваў для іх жыцця…

…Стаіць над здзірванелай сцежкай згубы,

Нібыта ўсім, што з ім было ў жыцці,

Увасобіў да канца «ідэю дуба»

І больш дубам няма чаго расці[4].

_________________________

[1] Караткевіч У. С. Мастакам // Караткевіч У. С. Збор твораў у 8 тамах. Т. 1. Мн., 1987. С. 349.

[2] Караткевіч У. С. Прыватная гісторыя // Караткевіч У. С. Збор твораў у 8 тамах. Т. 1. Мн., 1987. С. 391-392.

[3] Караткевіч У. С. Кінааслы // Караткевіч У. С. Збор твораў у 8 тамах. Т. 1. Мн., 1987. С. 203 – 204.

[4] Караткевіч У.С. Дуб  // Караткевіч У.С. Збор твораў у 8 тамах. Т. 1. Мн., 1987. С. 272.

24 лістапада 2020 г.